Читаем без скачивания Лiтаратурныя творы з казачнымi матывамi (на белорусском языке) - неизвестен Автор

Гатова мачта смаляная,

На ёй з кашулi белы парус.

I толькi збуджанае сонца

Праменьнi кiнула над логам,

Плыт цiха па гладкой затоцы

Крануўся ў дальнюю дарогу.

Вяслуюць, толькi толку мала:

Прачнуўся раньнi вецер шэры,

Насустрач гонiць вал за валам

I зноў варочае на бераг.

- За цяжак плыт, - Асiлак кажа

Хай едзе Вяль адзiн з Музыкам,

Каб не зьмяла iх бура часам,

Няхай сябе прывяжуць лыкам.

А сам пайшоў на бераг з братам,

Дзе леглi на пясчаны ўзгорак

I проста ў твар вятроў кудлатых

Дзьмуць пачалi на сiня-мора.

I мора грозна застагнала,

I мора грозна загрымела,

Як горы, ўсьпененыя хвалi

Панесьлi плыт на грывах белых...

Мiнаюць днi, то ў моры тонуць,

То зьзяюць зноў агнём зары.

Глядзiць Музыка зь Вялем ў тонi

I на каралы, i на рыб;

На груду пэрлаў i каменьня,

На вадаростаў сьвет багаты

I на затопленыя лодкi

Купцоў, ваякаў i пiратаў.

Над галавой, пад аблакамi,

Арол ляцiць з ахрыплым клiчам:

Мо' ён спрачаецца зь вятрамi,

Цi ўбачыў сьвежую здабычу?

Ды адлятае без абеду

За вадзяныя горы-хвалi.

I толькi доўга яго сьледам

Глядзяць сябры - Музыка зь Вялем...

Гаворыць Вяль: - Здаецца, востраў

Вiдаць, а можа гэта сон?

Сьцяной залочанай i вострай

Абнесены з усiх старон.

Калi наблiзiлiся, бачаць:

Зусiм нязнаны край зямлi;

Куды нi глянь - дамы, палацы,

А ў порце - мачты, караблi.

Шумiць натоўп, шумiць, сьмяецца;

Па цэлым беразе пакатым

Вясельле хмельнае лiецца,

Вiдаць, што цар спраўляе сьвята.

Сядзiць сам высака на троне,

Сем чалавек трымаюць бруха,

Ў брыльлянтах, янтарах карона

Цяжкая зьехала на вуха.

А слугi сьпераду i ззаду

Кругом стаяць на пагатове,

Каб выпаўняць цара загады.

На белых на сталох дубовых

Нямала мёду, рыбы сьвежай,

Хлябоў, зьвяроў i птушак дзiкiх

З глыбiнь Палесься, зь Белавежы...

Аж не надзiвiцца Музыка!...

Гаворыць цар: - Пара сягоньня

Гасьцей маiх павесялiць...

I вось з паклонамi да трону

Падходзяць царскiя паслы.

- Зайграем, - кажуць яны, - тое,

Што самi гукi запяюць...

Аж анямеў Музыка з болю,

Жалейку ўбачыўшы сваю...

На цэлым беразе ўсё змоўкла;

Застыла - цiшыня нямая.

Ды ня чуваць чароўных тонаў...

Маўчыць жалейка, ня iграе.

Цар узлаваўся: - Вось дык штуку

Прынесьлi мне з чужога краю!

Няўжо-ж нiхто ня збудзiць гукаў,

Нiхто на ёй не заiграе?

Маўчаць. Спусьцiлi ўсе галовы.

I, калi цар другi раз клiкаў,

Наперад у лапцях лазовых

Зь кiйком працiснуўся Музыка.

Узяў жалейку i шчасьлiвы

Абцёр крысом сярмяжным з пылу...

На ўсе лады i пералiвы

Яна ў яго загаварыла:

То звонам жаваранка ў жыце,

То салаўiным сьвiстам чулым,

Трывожнай кнiгаўкай ў ракiце

I ў лесе шэраю зязюляй.

Пазьней зайграў, як жнеi пелi,

Як вецер шапацеў саломай,

Сiвыя хвалi Нёмну пенiў

I абарваў акордам грому...

А рэха ўсё яшчэ iграла

I толькi змоўкла ў нетрах бору

Тады, калi Музыка зь Вялем

Дабеглi ўжо да сiня-мора.

Схапiўся цар: - Хутчэй вярнiце,

Пагоню шлеце за пагоняй!...

Ды белай чайкаю ў блакiце,

З кашулi белы парус тоне.

Частка пятая

Гаварыў Асiлак брату:

- Глянь, дзе хвалi пенiць шторм,

Цi то грывай вал дзявяты.

Цi то зломаным крылом

Птушка, тонучы, махае?

- Не, ня хвалi там iграюць.

Ня крылаты ўзмах птушыны,

Гэта парус ў моры сiнiм!..

Кажа зноў Асiлак брату:

- Глянь на сонечны загар,

Быццам коней ляцiць статак,

З шумам, навальнiцай хмар.

- Эх, ня хмары i ня конi

Пеняць вадзяныя горы,

Гэта царская пагоня

Паказалася на моры!...

Стогне вецер, вые дзiка,

Круцiць хвалi валам шэрым.

Ужо бачыць Вяль з Музыкам

Бор стары, знаёмы бераг.

Яшчэ вёсламi ударыць!

Плыт урэзаўся ў пясок,

Мачта хiлiцца набок,

Зьвесiў крыльлi мокры парус,

Пырскi мора на iм зьзяюць...

Вяль Музыку так гаворыць:

- Мы гасьцей з-за сiня-мора

Безь цябе тут прывiтаем.

Хопiць iм сталоў-курганаў;

Мёдам абнясём лiповым.

Хай даруюць, калi п'яна

З плеч пакоцяцца галовы,

Або ў скоках пад нагамi

Трэснуць панцыры iх, шлёмы...

Ты-ж iдзi далей шляхамi,

Дзе над Нёмнам вербы дрэмлюць,

Дзе шумяць прасторы жыта

Ў залатым iмглiстым цьвеце.

I што бачыў, раскажы ты,

Перадай ўсiм на жалейцы.

Разышлiся. Вяль з братамi

Ловiць мора сiнi подых,

А Музыка йдзе шляхамi

На сустрэчу сонца ўсходу.

Вось ужо ў далiнах тоне,

Вось хаваецца за межы,

Толькi ўсё жалейкi тоны

Разьлiваюцца ў бязьмежжы,

А тым часам у затоку

Караблi ўсё прыбываюць,

I на бераг на шырокi

Цар з дружынай высядае.

Сам цар выступiў наперад,

Кажа: - Гнiцеся мне ў пояс!

Сплёў густым для вас я нерат,

Каб цягнуць да вадапою.

Лепей самi аддавайце

Мне Жалейку i Музыку,

А то з вашых плеч на лапцi

Надзяру мяккога лыку.

I рагоча ўся дружына.

Вяль гаворыць: - Што хвалiцца!

Паглядзiм лепш, хто ў далiне

Выстаiць цi ляжа нiцам...

- Што, няўжо на вас, на гэткiх,

Маёй сiлы будзе мала?

Iзноў разам цар i войска

I паслы зарагаталi.

А пасьля пайшлi ўсе ў наступ

Чорнай ненавiснай сiлай.

Вырваў Вяль дуб каранасты,

Пояс патужыў Асiлак,

Волат парасправiў плечы

I сустрэлiся з навалай.

Пачалi мясьцi i секчы

Толькi рэха застагнала.

Быццам жнiвам на iржышчы

Сноп на сноп - кладзецца сiла:

Цэлы дзень грымiць iгрышча,

Як стагi, растуць магiлы.

Наступае вечар сiнi,

Сонца ў хвалях мора тае,

Позна волатаў з дружынай

Разьдзялiла ноч глухая.

Цар хутчэй уцёк за мора.

Вяль прылёг каля кургана,

Каб, як заснуць толькi зоры,

Зноў дамоў вярнуцца рана.

Сьпiць зямля. Смугою лiпкай

Цёплым ценем сон лiецца,

Толькi часам цiхай скрыпкай

Заiграе польны вецер.

Частка шостая

Ходзiць, нукае Араты,

Конь, залёгшы, цягае шчыра;

I сярэбрацца нарогi

Ад пяску сырога жвiру.

Часам сталь скрабне палiцу,

Часам iскрай пырсьне крэмень...

I хаваюцца пад дзёрнам

Пiкi, панцыры i шлёмы,

Трупы царскiх слуг, ваякаў...

Колькi Вяль з братамi выбiў!

Колькi сiл варожых зьнiшчыў!

- Ну, раўней лажыся ськiба!

Зааром, забарануем,

Сыпнем ядраны насевак,

I запеняцца ўраджаi,

Закалышуцца напевы...

Толькi дзень замiтусiўся,

Вяль прачнуўшыся, гаворыць:

- Што за дзiва? - дзе нi глянеш

Ськiбы чорныя, разоры:

I на захад, i на поўнач

Без канца яны бяз краю;

Там, дзе бой кiпеў учора,

Навет месца не пазнаеш...

Сонца залатой пагодай

Дываны жытоў абмыла.

Сеў Музыка каля броду,

Пад бярозаю пахiлай.

Думы думае маркотны:

Цi жыве дзе Вяль з братамi?

Можа хмарай пералётнай

Цi вiхурамi-вятрамi

Мые косьцi iх на нiвах,

На прасторах, на шырокiх,

Дзе ўсе песьнi - шум прылiву

I марскi салёны рокат.

Лятучы з краёў заходнiх

Воран, кружачы, гаворыць:

- Ой, лягло нямала войска,

Войска царскага з-за мора...

I ў раку ён нешта кiнуў.

Паглядзеў Музыка ў тонi:

Зьзяе там красою дзiўнай

Камень, выдзерты з кароны...

I вясёлкамi зазьзялi

Воды сiнiя, здаецца,

I зноў тоны заiгралi

Ў зачарованай жалейцы

Цiхiм шэпатам крынiчным,

Шумам трысьнiкоў зялёных,

Медным коласам пшанiчным,

Васiльковым звонам лёну,

Рэхам збуджаным, вясёлым,

Даўняй казкай над калыскай...

I здаецца - нiвы, сёлы

Нехта гукамi апырскаў...

А кругом красуе лета,

Дрэмле вецер ў полi роўным;

Сонца сьпелаю ранэтай

Налiваецца над Нёмнам.

Максiм Танк

ЕХАЎ КАЗАЧНIК БАЙ

- Ехаў казачнiк Бай

Цераз сёлы i гай.

Баiць цi не?

- Бай!

- Ён пытаўся ў мяне:

- Што даць дзецям у сьне?

Баiць цi не?

- Бай!

- Я прасiў: дзецям дай

Казку-песеньку, Бай!

Баiць цi не?

- Бай!

- А найлепшую зь iх

Дам для самых малых.

Баiць цi не?

- Бай!

Тым хто любiць мяне

I хто першы засьне.

Баiць цi не?

- Не!

Максiм Танк

ДУДАР

Памёр стары Дудар, вясковы музыка, i душа яго, узяўшы дуду за пазуху, пашла ў неба.

Падыйшоў ён да неба - глядзiць: зачынена.

- Ну, - думае, - сьпяць.

Сеў на калодачку каля брамы i чакае дня. Доўга сядзеў, i стала яму маркотна. Дастаў з-за пазухi дуду, папрабаваў пiшчык i давай па-маленьку iграць. Пярвей цiха, пасьля ямчэй, а там i падпяваць пачаў.

- Хто там?

- "Мабыць сьвяты Пётра", - падумаў Дудар, але адказвае сьмела: - Я!

- Хто - "я"?

- Дудар!

- Чаго глотку дзярэш?

- Саўсiм не дзяру, - пяю.

- Каб цябе... А чаму-ж гэтак позна прыйшоў?

- Нiяк нельга было раней: памёр пад самы вечар.

- Пад вечар? - зьдзiвiўся за брамай. - Дык на добры лад табе трэба было-б яшчэ на палавiне дарогi быць.

- Ага, сьвяты Пётра. Я дасужы - Беларус, ведама.

- А адкуль ты? З-пад Барысава?

- З таго боку.

- А зь якой вёскi?

- Дык хоць i скажу табе, ты-ж усё роўна ня ведаеш.