Читаем без скачивания Адна ноч (на белорусском языке) - Василь Быков

- Тысяча! От!

- Таўсенд! Кiлёграм масле? - здзiвiўся немец i недаверлiва паглядаў то на лiчбу, то на байца. А той, адчуўшы, што немец памыляецца, але, бачачы яго захапленне, не стаў выкрываць непаразумення i нахабнавата пацвердзiў:

- Ну! А ты думаў...

Немец загасiў у вачах недаверлiвы агеньчык i паскроб патылiцу.

- Усё было. Да вайны, - гаварыў далей Валока з такiм адчуваннем, бы рашыўся на штосьцi адчайна забароннае, адкуль назад нiякага ходу ўжо не было. I ён лез напралом. - Радыё было - раз, - пачаў ён загiнаць на левай руцэ пальцы. - Лiсапед. - Для нагляднасцi ён падабраў ногi i пакруцiў, бы педалямi, у паветры.

- Рад, - здагадаўся немец.

- Во, во, рад - два.

- Iх iмель крафтрад, матацыкль, - аб'явiў немец.

- Матацыкл? Матацыкл што? Матацыкл ерунда. а ў мяне была... ведаеш што? Гэта што плавае - чых-чых-чых! Маторка звалася. Во! - паведамiў ён, знайшоўшы свой галоўны ў гэтай спрэчцы козыр.

- Лодка?

- Ага, лодка. От жылi. Каб не вы, фашысты... Фрыц падумаў, яшчэ паўзiраўся ў байца, наморшчыў лоб i ўздыхнуў, няпэўна супакойваючыся. "Паверыў", коратка, з надзеяй, падумаў Валока.

- Фашызм нiкс гут. Плёха фашызм, - сказаў Фрыц, i баец цяжка падняўся з месца. Немец таксама ўстаў, услухаўся, але скрозь было цiха.

Яны зноў пачалi разбiраць завалле, выцягваць каменныя выварацiны з праломiны ў сцяне, але канца гэтае справе не было вiдаць. За праломiнай iшла суцэльная сцяна друзу, i хутка з яе ўжо нiчога нельга было выдраць - так там усё было туга спрасавана. Абодва за той час дужа ўходалiся, запылiлiся. Валока, не перастаючы, кашляў ад пылу. Урэшце ён вылаяўся i вылез на вальнейшае месца. Стала вiдаць, што калупацца там - справа дурная i марная.

Яны памаўчалi, змарыўшыся, пасля Валока пайшоў абмацваць усе закуткi гэтага падзямелля. Запальнiчка свяцiла слаба, i ён больш вобмацкам, чым бачачы, натрапiў на нейкую патарчаку, што высоўвалася ўгары са столi. Гэта было ў баку ад таго месца, дзе ўдзень прабiваўся праменьчык. Баец гукнуў, i Фрыц прынёс сюды свой мiзэрны свяцiльнiк. Мiльготкая iскрынка праплыла ў цемры i, толькi калi немец падняў яе ў кулаку пад самую столь, трошкi асвяцiла цьмяны кавалак бетону.

Слабенькае святло хлiпка блукала па столi, два твары напружана ўзiралiся ўгору. Валока напяўся - зломак кратаўся. Немец свяцiў адной рукой, а другой таксама ўпёрся ў край гэтае выварацiны.

- Ахтунг! Памалё! Малё трэба, Iван, - засцярожлiва сказаў ён, i баец пачуў яго цёплае дыханне ля вуха. Там, ззаду, за спiной, вiсеў яго аўтамат, якi лёгка можна было ўхапiць, але Валока ўжо не звяртаў на гэта ўвагi.

- Што там "ахтунг!". Ану, дужэй. Раз, два, узялi! Шырока расставiўшы ногi, яны ўперлiся, Валока папiхаў

зломак у адзiн бок, у другi, той яўна паддаваўся iхняе сiле. Тады баец напяўся яшчэ, i зломак зрабiў шырэйшы ход туды i назад. Здавалася, у гэты раз яны сапраўды знайшлi выйсце. Валока аж акрыяў духам i, змораны, сабраў у сабе рэшту сiл. Зломак паддаваўся, вось-вось павiнен быў выпасцi, як раптам немец засцярожлiва ўскрыкнуў, запальнiчка ўраз пагасла, i нейкi жахлiвы цяжар, прарваўшыся, рухнуў на Валоку. Ён i не ўцямiў нават, што сталася, уваччу блiснула аранжавая зарнiца, i страшны боль у галаве пагасiў адчуванне.

5

Не, ён не загiнуў - ён жыў, але навакольны свет даходзiў да яго свядомасцi праз пякельную нясцерпнасць пакут. Спачатку было такое ўражанне, нiбы ён дзесьцi сцяты, сцiснуты, бы ў якой зубатай пашчы, i страшны боль пранiзвае ўсё яго цела. Асаблiва балела галава; нешта там, у самым нутры мозгу, торгала, калола, рэзала, варухнуцца не было сiлы, i было вельмi пакутна. Яшчэ больш балела спiна. Ад гэтага болю ў адно з праясненняў свядомасцi Валоку здалося, што ён раздзеты ляжыць на ржышчы, калючкi якога разам з калючкамi асоту ўпiваюцца ў яго цела. Ён хоча крыкнуць, пазваць суседа Трахiма, якi жне побач на коннай жняярцы, але нiяк не можа выдавiць з сябе таго крыку. Праз хвiлiну, аднак, ён бачыць жняяра; толькi гэта чамусьцi не Трахiм, а немец - той Фрыц, з якiм ён спаткаўся куды пазней, на вайне, i ў яго аўтамат, - аднаруч ён тузае лейцы, а другой прытрымлiвае на каленях зброю. Немец чамусьцi гаворыць па-беларуску. Валока заходзiцца ад страху, бо ведае, што жняяр Фрыц зараз спынiць коней i застрэлiць яго. Ён ездзiць па кругу навокал байца, кругi ўсё звужаюцца, i зубы жняяркi ўсё блiжэй i блiжэй прысоўваюцца да яго ног. А тут яшчэ дужа пячэ сонца, так смалiць, што ажно разломваецца галава, унутры ўсё ссохла, i нясцерпна хочацца пiць. Валока шэпча: "Пiць, пiць..." - толькi слоў няма: вусны варушацца, а гук прапаў. Затым сонца пачынае знiжацца, падступаць да яго, але чамусьцi робiцца маленькiм, не большым за агеньчык запалкi. Страх патроху мiнаецца, толькi спякота ўсё ранейшая i ўсё хочацца пiць. I яшчэ робiцца цёмна, прападае кудысьцi поле i Трахiм, а ён апынаецца ўжо на вайне. За пагоркам стракоча кулямёт, а недзе паблiзу над галавой чуецца спагадлiвы голас iх ротнага санiнструктара Корзана: "Гут, Iван, гут! Жывы Iван гут..." Санiнструктар гаворыць па-нямецку, толькi байца гэта чамусьцi не здзiўляе, той рады, што побач чалавек - ён дапаможа. I зноў загараецца ў цемры агеньчык i плыве некуды ўдалячынь. Валока жахаецца ад таго, што яго пакiдаюць, ён ускрыквае ад жудасцi, як некалi ўскрыкваў у маленстве, напалоханы жахамi сноў. I ўжо з большай рэчаiснасцю бачыць у змроку асветленую з таго боку постаць з адарваным пагонам, якi целяпаецца па плячы. Постаць сунецца кудысьцi ў цёмны кут, на момант слабенькаю плямай асвятляецца сцяна ў адным месцы, пасля ў другiм. I вось у асветленай мясцiне мiльгае знаёмы абрыс аўтамата. Валока здзiўляецца - гэта ж яго ППШ нумар НЛ 0482. Баец не цямiць яшчэ, што i як сталася папярэдне, не ведае, хто там, толькi здагадваецца, што гэта не санiнструктар. I ўсведамленне таго, што яго абяззброiлi, зноў жахам працiнае байца. Пераадольваючы страшны боль у галаве, ён прыўзнiмаецца з долу, пакутна сядае, падпёршы сябе дрыготкiмi рукамi, намацвае нейкi цагляны абломак i чакае. Забiць, забiць, забiць у што б там нi стала, iнакш заб'е той!.. Валока спрабуе ўстаць, сэрца яго надрыўна калоцiцца ў грудзях, толькi ён дужа слабы, цяжкiя рукi не слухаюцца, i страшны боль у галаве мацнее. А вораг усё поўзае ў цемрывай далечы, высветлiвае глухi мур сцяны - што ён шукае? Затым плямка святла спыняецца, дрыжыць на адным месцы, коратка клацае затвор аўтамата. Валока, душачыся ад болю i знямогi, сцiскаецца, у вачах мутнее, i тады ў куце грукае стрэл. Шырокi чырвоны бляск зусiм асляпляе байца, рукi не вытрымлiваюць, ён падае, але боль не павялiчваецца - чалавек жыве. Ён збiрае ў сабе сiлы крыкнуць, нясцерпна памiраць у гэтай нямой маўклiвасцi, але ў той час да яго слыху даносiцца мернае, вельмi лагоднае цвiркатанне вады. Ну вядома ж, так можа цвiрчэць толькi вада! Валока ўжо бачыць у цемры яе зiхаваты струмень i, адчуваючы, як пакiдаюць яго рэшткi свядомасцi, выдаўлiвае з сябе стогн.

Наступным яго адчуваннем было далiкатнае, лагоднае казытанне на барадзе, на шыi; здавалася, нейкая жывая iстота паўзла за каўнер, на грудзi, толькi на вуснах i ў роце стала лепш i нешта жалезна-цвёрдае дробненька стукала аб зубы. Валока расплюшчыў вочы - у зрок ударыла рассыпчатая яркасць iскраў; яны гойдалiся, скакалi на адным месцы ля самага яго твару, але не пяклi. Пасля ён сцямiў, што ўсё гэта адбiвалася ў вадзе. Аднекуль здалёк да слыху даходзiлi словы:

- Трынкен, Iван! Трынкен!

Ён глытаў доўга, многа, зубы ўсё ляскалi аб край нейкай пасудзiны, а ў свядомасцi коратка i выразна блiснула ява - ён згадаў, дзе ён i хто з iм. "Немец! Фрыц!" На момант адарваўшыся ад вады, ён зiрнуў угору, - над iм мiльгала ў кулаку запальнiчка i расплываўся ў нейкай недарэчнай ухмылцы страшны, тупы ад таго, што быў незвычайна падсветлены знiзу, твар з вялiкiмi i валасатымi ноздрамi, брывастым iлбом, пад якiм лыпалi выпуклыя жаўтлявыя бялкi вачэй. Вочы, аднак, таiлi ў сабе лагоду i спагадлiвасць, i гэта супакоiла байца.

- Трынкен, Iван. Трынкен...

Ён зноў апусцiў голаў да пасудзiны; у глыбiнi яе, у вадзе, гойдаўся агеньчык ад запальнiчкi. Чамусьцi Валоку зрабiлася блага - ён хiснуўся ад вады, Фрыц штосьцi сказаў, пабурчаў i прыбраў ваду ўбок.

Баец сцiшыўся ў доле, так яму стала лягчэй - спякотны жар уняўся, толькi галава, плечы i нешта ўсярэдзiне тупа балелi. Ён зноў заплюшчыў вочы, аддаючыся спакою, i раптам прахапiўся ад думкi - дзе аўтамат? Чалавек iрвануўся з долу - немцавы рукi адразу прытрымалi яго, настойлiва паклалi назад, i Валока ў нейкiм раптоўным прасвятленнi здзiвiўся з самога сябе: было ад чаго палохацца, калi цяпер ён у поўнай уладзе гэтага немца. I ён адчуў нейкую сталую прыязнасць да яго, быццам яны знаёмы былi ўвесь век i цяпер сталi самыя найблiжэйшыя адзiн аднаму i самыя патрэбныя. I таму - прэч усе падазрэннi, засцярожлiвасць, недавер! Усё, што стала над iх чалавечаю сутнасцю, - усё, наслоенае iх нацыянальнаю рознасцю, палiтычнай варожасцю, вайной, - усе гэта, аддзеленае ад iх магiльнаю тоўшчай руiн, засталося там, наверсе, у беззваротным мiнулым. Два гэтыя пажылыя, труднага лёсу працаўнiкi былi тут людзi i толькi дбалi пра тое, як абодвум застацца жывымi дзеля iх сем'яў, мiрнае справы, дзеля самых звычайных i незаменных чалавечых радасцей.