Читаем без скачивания Бурятские народные сказки. Бытовые - Фольклор

Үхэһэн эзы сосиш, бу сосиш бодхобой байнышни даа. Тэрэ-айлшаниин тургуубай тунээ гэжэ ноёд хатадта хэлэнэ. Тэдэн ерээд, тургуубайе нухэн турмэд'э хаажа, Хольшор хубуундэ; мэхэлэгдэжэ, уедээ зобо зобоһоор үхэһэн байна. Хольшор ху-. буун тиимэ бая ноёһые өөрнөө эрдэмээр, шадамараар дараһая) байна. Туүнһээ хойшо Хольшор хубуун ажа яргажа пууна^

24. АЛЯА ШАРА ДААБУУ

Урда сагта аляа Шара Даабуу гэжэ ал-дартай, тоомгүй хухюу, шадал зөөри үгэй — иимэ нэгэ хүн байһан юм.

Нэгзтэ тэндэхи баян айлда баяд ноёд сугларжа сайлалгаЗ хэжэ байхадан, Шара Даабуу орожо ерээд, гэрэй эзэндэ хэлэнэ;

— Би эдэ ноёдтой юу-хээ дуу гаралсаха һаналтай һэмби. Ороходо болохо гу? — гээд ноёдой байпан газарта ороод:

— Зай, һайнууд гут? — гэхэдэн нэгэ ноён:

— һайн! һайн) — гэбэ.

Тиин һуужа байтараа Шара Даабуугай гаража ерэхэдэн, гэрэй эзэн:

Ноёдтой юу хөөрэлдэбэш? — гэбэ Шара Даабуу:

— Ноёдтой энэ тэрэ һонин хөөрэлдэжэ һууһанаа гаража ерээб, — гэхэдэн гэрэй эзэн:

in Худ^лааР бу хэлэ, шамайе ноёд тоохо юм гу? — гэхэдэн. Шара Даабуу:

һамбэ Т Юу. хэлээ^ гэжэ хэлэнэш, юундэ намайе тоохо угэй rwnvo< Рээ э байтагай би тэдэнииешни нохой болгожо ху-уулхао, — гэбэ.

Гэрэй эзэн:

тлги^."^°^дые нох°и болгожо хусуулаа һаашни, би шамда нэгэ Шап "л13 Мүнгэ Ү"бГ-гэбэ

— зй? УУ эубшөобэ, ноёндо гуйжэ ороод хэлэнэ:

аи, ноёд би таанадта дэлхэй дээрэ үзэгдеө угэй пайхан

асаржа ухэмни. Ноен һураба:

— пайхан дуутай нохойшни хайшан гэжэ хусадаг юм бэ?

Даабуу нохойшолон муухайгаар хусажа угэбэ. Тиихэдэн ноён:

— Ээ, һайханаар хусадаг нохойшни иимэ байдаг угээ юм. һайхан дуу гээшэн иимэ юума гээд: һүб! пүб(— гэжэ нохойшолон хусаба.4

Тиихэдэн Шара Даабуу гаража ерээд, гэрэй эзэндэ:

— Ноёдой нохойшолон хусахые дуулба угта? — гээд нэгэ туулмаг алта мунгыень абапан юума гэхэ.

Шара Даабуу хэлэбэ: — Ноёдые хусуулхашни юум даа, тэдэниишни б… барижа шадахаб. Гэрэй эзэн:

— Худалаар бу хэлэ! Тиигээ һаашни, би шамда гурбан

туулмаг алта мунгэ ухэб, — гэбэ.

Шара Даабуу:

— Зай, тиигээ һаа, үглөө дасанда ошожо бишни олон зоной хаража байхада танда харуулхаб, — гээд үглөөниинь хоюу" лаа дасанда ошоходон ехэ хурал болжо, ноёд һайд сугларһаи ехэ мүргэл болжо байба. Гэнтэ харахадан үнөөхи ноёдиин дасангай гэшхуур дээрэ мургэжэ тонгошожо байхадан, Шара Даабуу гэнтэ гуйжэ ошоод ноёной б… адхажархихадан, ноён ехэ сухалдаад, Шара Даабууе түрмэдэ абаашуулба һанха. һүүлдэ хуралай тараһан хойно ноён Шара Даабууе асаража хэлэбэ:

— Энэ яндан угэйтэй Даабуу хүүе баһаха болоо гуш?

Эндэш нюргайш сохихом!

Тиихэдэн Шара Даабуу доро унажа, гуйн һүгэдэн иигэжэ

хэлэбэ:

— Ноён ахай, хайралагты, би дээдэ ехэ тэнгэринэри х… баряа *һаа баяжахаш гэһэн хотогто ламын абаралтай пэм. Тиигээд тэнгэридэ бэдирхэ гэхэдээ олонош үгэйб, ямарш юума байхы мэдэнэш үгээб. Тиихэдэ, ноён ахай, танине тэнгэри бур-ханһаа дутуу угы гэжэ һанаһандаа иимэ юумэ хэбэ гээшэб. Үгэйтэй яндан намайе хүлисэжэ хайрлыт, — гэжэ гуйхадан, ноён тэнгэриһээ өөрэ угы гүүлһэндээ, баяртай хэбэртэй ехэрхэн татажа:

— Зай, тиигээ һаа, арилдаа саашаа! — гэһэн юм.

Тиин Шара Даабуу үнөөхи хүүнһээ мун алта мүнгые ехээр абаба. Тэрэ хун хэлэнэ:

— Ши яаһан айха угэй һүрхэй хун гээшэбши? Хайшан гээд түрмэһээ мултарба гээшэбши? — гэхэдэн Аляа Шара Даабуу;

— Энэшни бараг даа, би эдээндэшни нохойн баапа' эдюул-жэ шадахаб, — гедэдэн тэрэ хун:

— Ноёндо нохойн бааһа эдюулээ һааш, шамда хахад зев* риёо ухэб, — гэбэ. Тиижэ хэлсээ хэһэнээ һүүлээр Шара Даабуу сагаан болшоһон нохойн бааһые таһа нюхаад, бисииханаар саарһанда боожо, тэрэ ноёндо хоюулаа ошожо иигэжэ хэлэбэ:

ЕВ

Танай аша ту da ар мүкоө болходо зөөритэйхэн болжб^ ехэ баяртай ябанаб. Тиигээд энэ дэлхэйдэ хомор үнэтэ сэнтээ габжаа гээшые оложо асарааб. Энэмни үнэхөөрөө габжад гээшэ гу, али бэшэ гу. Амасажа хайралхые гойнам, — гээд нохой нгоо бааһые ухэдэн, ноён боолтыень тайлажа, бааханаар хургандаа халта амталан үзэжэ "габжаа" гээшэ үнэн гү даа, али бишэ гу, би ехэ танина угыб, хадагалжа ябахадаа, — гээд гэдэргэн үгэһэн юм гэхэ.

Тиин Аляа Шара Даабуу өөрээнгөө үргэ аманай хурсада/; тэрэ баянии таһа мэхэлжэ, хахад зөөринн абаһан юума һан ха.

25. БАЛАН СЭНГЭ

Балан Сэнгэ гэжэ ехэ ухаатай хун бии байгаа. Тэрэ ехэ угытэй, а яга а үбэртэ-лэнхэй. айл зайжа ябадаг байгаа. Уриснын сайнда туреэ сэм Үндэгнэй мууда хобхороо сэм Убхэр улаан хонхор хаана байна, — гэжэ ябадаг сэн.

Үбэртэлсэн аягаиь ехэ томо, нэгэ айлда ор. он гэхэдэнь, сай аягалжа байсан эхэнэр хэлэбэ: "Ямар ехэ аягатайбте?" Тиихэ дэиь Балан Сэнгэ хэлэбэ: Я

Галын захайн хуниие

гомодхуулдаг, Ганса намайе баярлуулдаг аяга гээшэ.

Нэгэтэ Балан Сэнгэ ламые гурба дахин мэхэлхэб гэжэ боосолдоо: амбанай б… барихаб, нохой шэнгеэр хусуулхаб, нохойн бааса эдюулхэб. Боосолдосон хунуудынь дахасалдаад ябана гэхэ. Балан Сэнгэ нохойн баас хатаагаад, убэртэлэнхэй ябана. Нэгэ айлда найр болобо гэхэ, хун зон ехэ олон. Амбан газаа гараад шээжэ байна. Тиихэдэнь Балан Сэнгэ гуйжэ ошоод, б… бажуужархиба. Амбан ехэ уурлаба, галзуурхаш бо лосон тухай.

Тиихэдэнь Балан Сэнгэ амбанда хэлэнэ: "Би Богдоос тэн-гэриин б… бариха мундэлтэй хум. Теэд тэнгэридэ би яажа хурэхэбиб. Танаа тэнгэри шэнги санажа байсан дээрээс иимэ ушар болобо". Өөрын тухайдаа иимэ угэнуудые шагнахадаа, аибая ехэ баярлажа, уурлахаяа болёо гэхэ. Иигэжэ Балан Сэнгэ иЭгэдэхн боосоогоо абаа. Тиигээд амбанаас асууба:

— Та, мэдэхэ ёстойт, сайн нохой муу нохой хоёрой хусаха да ялгаатайем гу? — гэжэ. Амбан;

— Илгаатай даа, муу нохой "һаав-һаав" гэжэ, сайн нохой "уув-уув" гэжэ хусадаг, — гэбэ. Иигэжэ хоёрдохи боосоогоо

абаа. Тиигээд мүнөохи убэртэлсэн нохойн хатасан баас гаргажа, амбандаа хэлэбэ: "Би энэ гаржаамын сайн мууень мэдэжэ ядааб, энээниие илгаруулжа угыт. Тиихэдэнь тэрэнь ам-талжа узэбэ. Иигэжэ Балан Сэнгэ гурбадахи боосоогоо абаа.

26. ХУРМАСТАШНИ ГЭЭШЭБ

Урда сагта нэгэ хомхой хобдог/баян ажа"һууһан гэхэ. Тэрэ барлаг зарасанартаа хатуу зэбүүнээр хандажа, улэн хооһоор байлгадаг байгаа ха. Тиигэжэ тэдэнэрээ хашажа байһанаа айл тосхондо, хүн зондо эли гаргахагүй, мэдуүлхэгүй гэжэ ехэ оролдодог байгаа. Нюу нюутараа нюрганай забһараар, хабша хабшатараа хабһанай забһараар гэдэгтэл, энэ муухай хэрэгынь арад зондо дуулдаба. Арад зоной дунда хурса нюдэтэй, һонор шэхэтэй хунууд олон ха юм. Ухаа һайнтай, ульгам хэлэтэйшье хунууд олон.

Нэгэтэ ехэ ноён ерэхэнь гэһэн һураг суу дуулаһан баян ухаа мэдээ алдажа, тэрэ ерэжэ ябаа ноёной нюдэ далдалуулхак хашалан зоболон хэжэ байһанаа элируулхэгүй гэжэ бодоод, барлагуудаа холын бэлшээридэ гаргаад, аймхай дуугайнуу-дыень нэгэ заа һэнэгтэйхэнээр хубсалуулжа, эдеэ хоолыень нэгэ бага һайжаруулба. Уур сухалаа нэгэ заа хуряаба. Юушье мэдэхэгуй зарасанарынь ехэ хухижэ, дуутай зугаатай боло-бод ха.

Уданшьегуй ээргэшээ гурбан моритой, уран гоёор хэһэн дүрбэн мөөртэй тэргэтэй, ялагар медальтай, ямба ехэтэй ноён гурбан хонхо ханхинуулпаар баянай газаа хурэжэ ерэбэл даа-

Баян эзэн айлшанаа альган дээрээ үргэхэһөө наагуур дээрэ доронь орожо, дохин байжа амаршалба. Тэргэһээнь буул* гажа, тээг жуузада һуулгаад, шиираг шамбай тургзн дүрбэД'] хүбүүдээр тэлүүлэн, ноёниие гэр тээшээ залажа ябана. Тиигэжэ ябахадаа баян ноёной хойнонь орожо: "Бараг һууна гут? Хатуу дэншээ бэшэ гу?" — гэжэ һурасагаан ябана. Томоотой янзаар сэлдыжэ һууһан ноён гэнтэ гэдэгэд гээд, муухайгаар хэшхараад, жууза дээрэһээ мухарин унашаба.

— Юун болобо гээшэб? — гэжэ мэгдэһэн тэбдэһэн баян һу-

144

1

бвө тоөреод, һурөө дарагдаад, һунһөө зайлашан алдаба. Уна-

һан ноеноо хүлыень тэбэрижэ таалан байба.

Ушарынь юуб гэхэдэ, баянай буруудые хаража ябаһан барлаг баахан хүбүүн ноёной тэлүүлжэ ябаһан жууза доро шур" гажа ороод, дороһоонь шобхо модоор ноёной хондолой руунь

хадхажархиһан байгаа.

Тэрэ һүбэлгэн барлаг хүбүүе тэндэнь барижа:

— Ubi г аз ар а й хара бэдьхэ! Хаанаһаа гаража ерээд, иимэ муухай, аюултай ааша гаргабаш? Нюрганайнгаа арһа шулуу-лаадүйдөө һалахагүйш. Газарай габаһаа гараһан гай! — гэжэ баян эзэн шүдөө зуун, үһыень зулгаажа оробо.