Читаем без скачивания I той дзень надыйшоў (на белорусском языке) - Масей Седнев

"Цялега", ужо падмазаная, стаяла напагатове. На ёй сядзеньне на два чалавекi. Ззаду ў пiхцiры - свежаскошаная трава.

- Усё ўжо на мазi, - Пiлiп выцер рукi вехцем травы i кiнуў яго навотмаш. Сядайце, госьцейкi. Заедзем па "хазяiна".

"Сабака ўсё-ткi Вяркееў. Не сказаў, што з намi едзе старшыня сельсавету "хазяiн". Мог-бы, саскочыў-бы з "цялегi на зялезным хаду" i нiкуды-б не паехаў".

Калi выехаўшы на вулiцу я зiрнуў у бок Пiлiпавай хаты - у рашчыненае вакно, высунуўшыся да палавiны, глядзела Дуся. Усьмешлiвая, махала нам загарэлай па самы плячук рукой.

- Татка, вяртайцеся-ж хутчэй, - крычэла.

Невядома было, цi гэтая просьба была адрасавана толькi "татку", цi й нам. Напэўна, i нам. Я нiколi ня чуў, каб Дуся зьвярталася да свайго бацькi на "вы".

Ранiца пасьля ўчарашняга дажджу выдарылася росная, чыстая з туманам над рэчкай. З агародаў моцна тхне ўкропам, кмiнам, агуркамi, бульбоўнiкам. Хаты сьцiшна, адзiнока стаяць у сваёй дрымоце, як-бы пакiнутыя людзьмi. Пастух яшчэ не выганяў кароў. Як гэта хораша ўставаць рана, першым!

Спынiлiся перад новай хатай старшынi, лепшай у цэлай вёсцы, з вялiкiмi, сьветлымi вокнамi. Старшыня прывiтаўся, здавалася - толькi з Пiлiпам. Мая прысутнасьць яго нiколькi ня зьдзiвiла, значыцца, ён ужо ведаў, што i я буду. Бачу, яму недзе сесьцi, сядзеньне занятае намi. Яшчэ старшыня ня ўзьняўся на падножак, як я, асвабанiўшы для яго месца на сядзеньнi, сеў нiжэй, на мяшок з аўсом.

Рушылi, нарэшце, у дарогу. Конь, адгадаваны, выгуляны, панёс нас, не чакаючы Пiлiпавай прынукi. Ён бег, быццам рады быў, што вырваўся з стайнi. Пiлiп нат стрымлiваў яго, каб ня браў адразу гэтак прытка.

"Цялегу" нашу няшчадна кiдае на бакi, i старшыня з Вяркеевым, каб не звалiцца з сядзеньня, хапаюцца за ляскi. Мне-ж хоць-бы што - я сяджу ня так высока, мне мякка на аўсе. Маўчу, унураны, а яны (Вяркееў i старшыня былi для мяне сапраўды "яны") гавораць i гавораць, перастаюць, толькi, калi iх моцна кiдае на бакi. Заплюшчыўшы вочы, бачу Дусю ў вакне, усю залiтую ранiшнiм сонцам. Яно ўжо ўзышло i трымае Пiлiпаву хату, як у фокусе.

Праяжджаем Жаркi, вёску, дзе я некалi трымаў экзамен за тры клясы пачатковай школы. Калi гэта было? Здаецца даўно-даўно! А якая гэта была радасьць - вытрымаць першы ў тваiм жыцьцi экзамен! Быў такi-ж сонечны дзень, як i сёньня. Разам з сваiмi настаўнiкамi прыйшлi здаваць экзамен вучнi з суседнiх пачатковых школаў. Ня шмат iх было, хлопчыкаў i дзяўчатак, убраных пасьвяточнаму. Нашая настаўнiца, Мiхневiч, рыхтавала нас, як толькi магла - з усёй стараннасьцяй. У Жарках на экзаменах з усiх настаўнiкаў яна - самая маладая i самая прыгажэйшая. Нам здаецца, што яе й найбольш паважаюць здароўкаюцца з ёю, усьмiхаюцца ёй, прахаджваюцца з ёй пад ручку.

Пачынаюцца экзамены. Нас пасадзiлi ў вялiкай клясе групкамi, паводля школаў. Самая найменшая групка - наша. Адзiн з настаўнiкаў, з вусамi i з вiсючым на грудзёх гадзiньнiкам, дыктуе нам паволi, выразна. Дыктоўка - гэта што я люблю. Я не раблю пабеларуску памылак i дзеля гэтага не баюся дыктоўкi. Я баюся арытмэтыкi. Асаблiва задач. А выберуць-жа для экзамену ня самую лёгкую. Але нас выратуе наша настаўнiца. Калi будзе цяжкая задачка, яна ня ўцерпiць - падкiне нам яе разьвязку. I яна, баючыся, што мы ня ўправiмся, гэтак i зрабiла - падкiнула разьвязаньне, хоць задачка была не такая ўжо складная i мы рашылi яе самi.

Пасьля экзаменаў нам адразу-ж выпiсалi на гатовых блянках пасьведчаньне аб заканчэньнi трох клясаў. З якой радасьцяй я паказваў сваiм бацьком сваё пасьведчаньне пабеларуску!

На паўдарозе да Касьцюковiчаў нас сустрэла Машавое сваёй абезгалоўленай царквой. Якая яна цяпер брыдкая бяз купалаў i крыжоў! Тут я ўпершыню прычашчаўся, упяршыню быў у царкве. Прывозiла сюды мяне мая бабка. Мне тады было - ня помню колькi - можа якiх пяць-шэсьць год. Здалёк, калi мы яшчэ пад'яжджалi да Машавога, кiнулася нам на ўзгорку белая царква з запаленымi ўверсе ранiшнiм сонцам крыжамi. Заварожаны iмi, я не заўважыў, калi мы ўехалi ў сяло. Званы сваiм звонам запоўнiлi ўсю прастору i ўзбудзiлi ў мяне нешта незьяснёна-радаснае i адначасна ўзьнёсла-трывожнае - а як гэта я буду прычашчацца? Што гэта такое? Бабка мне тлумачыла ў хаце, але тады я, нажаль, яе ня слухаў. Прыежджыя людзi патокам уваходзiлi ў царкву, i бабця, узяўшы за руку, увяла мяне ў гэты паток i я з ёю i разам з усiмi ўзьнiмаўся па сходках усё вышэй i вышэй, аж пакуль не дайшлi да ўваходу ў царкву - шырокiх, рашчыненых дзьвярэй. Ужо за iмi я апынуўся ў нейкiм нязнаным мне царстве: усё наўкола блiшчыць золатам, з раськвечаных вокнаў струменiцца лагоднае сьвятло, блакiтна-шызая зварушлiвасьць, пахная дымнасьць кадзiльнiцы, сьвятар у нябескай рызе i побач яго - хлопчыкi. Недзе ззаду сьпеў - гэта, прашаптала мне бабця, сьпяваюць анёлы, я азiрнуўся, каб пабачыць iх, а на мяне - з самай вышнi, з купалу - глядзiць Багародзiца, строгая i ласкавая, i я заварожаны, стаю ў замiраньнi, ня ведаю, дзе я i што са мною робiцца.

"Цялега" узьехала на брук, задрыжэла, i я ачнуўся ад сваёй мройнасьцi. Але на мяне ўсё яшчэ не пераставалi глядзець у самае сэрца вочы Багародзiцы, падобныя - крый ты Божа - на Дусiны.

Гэта мы ўжо ў Касьцюковiчах. Старшыня пайшоў у райвыканком, а я з Вяркеевым на канфэрэнцыю ў Народны дом.

Увайшоўшы - з парогу - нам кiнуўся ў вочы прэзыдыюм на сцэне ў такiм вялiкiм складзе, быццам гэта быў прэзыдыюм партыйнага зьезду ў Крамлi, з той толькi розьнiцай, што ў iм сядзелi i жанчыны, прычым у пераважнай бальшынi. Што мяне асаблiва ўразiла - гэта наяўнасьць у прэзыдыюме ўпаўнаважанага. З трыбуны гаварыў сакратар райкому партыi.

Заля была перапоўненая i мы знайшлi сабе месца толькi ў першым радзе ад прэзыдыюму, перад самай трыбунай.

Сакратар райкому партыi гаварыў парасейску, што неяк не вязалася з аўдыторыяй, напоўненай беларускiмi настаўнiкамi, пераважна сялянскага паходжаньня, з якiх бальшыня ня прывыкла, а пасутнасьцi й ня ўмела добра гаварыць парасейску. Сакратар заклiкаў настаўнiкаў выхоўваць сваiх навучэнцаў у камунiстычным духу, прышчапляць iм камунiстычную мараль, гаварыў аб тэй ролi, якую адыгрывае настаўнiк у фармаваньнi новага савецкага чалавека. У сваiм празьмерна доўгiм дакладзе спынiўся ён i на мiжнародным палажэньнi, асаблiва кляймiў фашысцкую Нямеччыну пад правадырствам Гiтлера. Напасьледак выясьняў - хоць i ня зусiм выразна - пытаньне небясьпекi буржуазнага нацыяналiзму. Слухалi яго напружана-ўважлiва, але складвалася ўражаньне, што зьмест прамовы аўдыторыйяй ня ўспрыймаўся, аддавалася толькi належнае партыйнаму сакратару.

Пасьля кароткай паўзы, па дакладзе сакратара, канфэрэнцыя прыступiла да абмеркаваньня пытаньняў, што стаялi на парадку дня. Пачаўся разгляд пытаньня аб рэформе беларускага правапiсу, толькi што зацьверджанага ўрадавым дэкрэтам.

Дакладчык па гэтаму пытаньню, як выявiлася, ня надта кампэтэнтная асоба ў лiнгвiстыцы, усхваляў на ўсе лады новы беларускi правапiс, новую рэформу, у вынiку якой, на ягоную думку, беларуская мова атрымала сваё прыроднае гучаньне, вызвалiлася ад неўласьцiвых ёй формаў як у фанэтыцы, гэтак у марфалёгii i сынтаксысе, ачысьцiлася ад барбарызмаў, пераважна польскага паходжаньня, наблiзiлася да роднаснай ёй мовы - расейскай. Дакладчык абгрунтоўваў няпрыгоднасьць школьнай граматыкi Язэпа Лёсiка, гаварыў аб ейнай мэтадалягiчнай заганнасьцi, ейнай нацыяналiстычнай ськiраванасьцi, арыентацыi Лёсiка на польскую мову за кошт аддаленьня ад расейскай.

Калi-ж пасыпалiся канкрэтныя пытаньнi з боку настаўнiкаў, дакладчык у большасьцi быў ня ў стане на iх адказваць.

Старэйшы ўжо настаўнiк, з гладкай, аж да глянцу, загарэлай лысiнай, пытаўся ў дакладчыка, як быць цяпер з назоўнiкамi мужчынскага i жаночага роду ў родным склоне адзiночнага i множнага лiку, як пiсаць "аўса" цi аўсу", "народ" цi "народу", "хат" цi "хатаў", "дзяўчат" цi "дзяўчатаў".

У салi ўзьняўся рогат. Нехта праявiў сябе на ўвесь голас:

- Бач, чаго захацеў - давай яму "дзяўчатаў".

Iншыя пыталiся, чаму цяпер у месным склоне множнага лiку для назоўнiкаў мужчынскага i нiякага роду заменены ранейшы канчатак "ох-ёх" на "ах-ях"? У народнай-жа мове, у фальклёры, бытуе прыгожая форма "ох-ёх":

А ў палёх-палёх

ды быльнёг палёг.

Былi пытаньнi, чаму выкiдваецца мяккi знак памiж зычнымi "нн", чаму цяпер "большэвiк", а не "бальшавiк", як было дасюль.

Няяснасьць выклiкаў новы правапiс i ў пытаньнях, што тычылiся слоў замежнага паходжаньня. Узьнятых пытаньняў было такое мноства, што дакладчык ня ведаў, як яму выкручвацца. Нарэшце, яго зьбiлi з панталыку i ён пакiнуў трыбуну. На салi-ж настаўнiкi спрачалiся мiж сабой, нешта даводзiлi адзiн адному, аж пакуль старшыня канфэрэнцыi не пачаў званiць, заклiкаючы да парадку. Аднак старэйшы настаўнiк з блiскучай лысiнай усё ня сьцiхаў, кiдаў рэплiкi:

- Мусiм мы цяпер нашых вучняў перавучваць? Якая ета работа? Сёньня я гаварыў адно, а заўтра другое?

Старшыня пазванiў яшчэ мацней, абвесьцiў:

- Наступнае пытаньне - пытаньне падручнiкаў. Слова для дакладу мае таварыш Трахiмчык.

"Трахiмчык", рослы, тонкi, аднавокi (другое ў яго было пад чорным, выпуклым пятачком) - падыйшоў да трыбуны, касавурлiва зiрнуў перш у бок прэзыдыюму, потым паверх галоваў на салю. Расклаў свае паперы, пачаў: