Читаем без скачивания За волю (на белорусском языке) - К Акула

- Мы пастанавiлi звольнiць вас з працы.

Цьвярды, няветлiвы голас. Укалоў, ашаламiў ураднiцкi тон. Чалавек, здавалася, думкаю i да гэтага быў падрыхтаваў сябе. Але праца, якая-бы яна нi была, гэта якар, на якiм трымалася ўся чалавечая годнасьць у змаганьнi зь лiхам у чужой краiне. Цяпер гэны якар паднялi i Антон Шпак апынуўся на шляху, якi бег у тупiк. Наперадзе - нумар на лiсьце беспрацоўных, адна маленькая бездапаможная фiгурка ў дзяржаўнай статыстыцы.

- Мне здаецца, што ня мушу вам казаць пра прычыны... - трашчэў сухi, калючы голас ураднiка. - Замнога няпрысутнасьцi. Мы ня можам апэраваць гатэлем бяз сталае абслугi.

- Навошта выясьняць... Усё й так зразумела. Мне прыкра...

- Няхай вам ня будзе прыкра за мяне, - адказаў ураднiк.

- Прабач, але навошта лiшняя гаворка? Каб мяне ўкалоць? - павысiў пiсьменьнiк свой голас. Наплывала злосьць. - Давай палагодзiць фармальнасьцi.

- Атрымаеш кнiгу страховачную i грошы як адчынецца канцылярыя.

Шпаку хапiла таго гатэлю. Палагодзiўшы свае справы, хаця змораны, пастанавiў iсьцi дахаты пехатою. Быў гэта раньнi ruch hour гадзiна-сьпешка. Вялiзная маса людзей, - хто на "сваiх дваiх", а найбольш аўтамабiлямi, - усё гэта ў iмклiвым руху; аўты запаўнялi свае стаянкi, энэргiяй новага дня гаманiлi фабрыкi, крамы, канторы. Магутная ў сваiм кiпучым пералiве артэрыя жыцьця, якой кiравалi правы iснаваньня i вызначаныя мэты. Натоўпы каля трамваяў, аўтабусаў i тралейбусаў, каля падземнае чыгункi, суцэльныя, амаль упрытык адзiн да аднаго, вужы аўтамашынаў. Усё гэта нармальнае i рацыянальнае для ўсiх, апроч аднаго, капрызным лёсам зьняможанага i зноў на рынак беспрацоўных выкiнутага чалавека.

Шматлюднасьць падчас гадзiны-сьпешкi цяпер паўстала перад вачмi Антона Шпака бяздушнай машынай. Яна ноччу спынялася, яе складныя часьцi рассыпалiся на свае вызначаныя месцы, адпачывалi. Цяпер-жа тыя часьцi зноў займалi раней вызначаныя месцы й машына пачынала гул працы й прагрэсу. А цi быў гэта прагрэс? Цi ня круцiлiся ўсе гэтыя людзi навокал бяз мэты? Цi ня была гэта пагоня за iлюзорнай зьявай?

Званы на ратушавай вежы адзначылi дзявятую. Людзям пачаўся працоўны дзень, а Антону Шпаку мiнуў яшчэ адзiн сэктар часу ў падарожжы ў нiкуды... Ён нядаўна выбыў з тае агульнае машыны, што выплюнула яго бязь нiякага шкадаваньня, бо быў-жа занадта слабым, каб далей несьцi адпаведны цяжар. Такiм чынам ён быў цяпер нiкiм i нiкуды ня йшоў. А цi запраўды быў ён нiчым, на шляху ў нiкуды?

Антона Шпака ведалi суродзiчы й чужынцы. Зь ягонымi словамi i iдэямi змагалiся супраць ненавiсных ворагаў. Для Беларусаў ён стаўся сымбалем непахiснае веры ў перамогу й вызваленьне бацькаўшчыны. А якая цана яму на гэтым баку акiяну, дзе адзiным сымбалем амэрыканскага сьвету, як здавалася яму цяпер, быў усемагутны даляр? Беларускiя грамадзкiя i рэлiгiйныя iнстытуцыi на эмiграцыi трымалiся на дабравольнай i ахвярнай працы ды грашовых складках сваiх сяброў. Камэрцыйных установаў новая эмiграцыя ў гэны час яшчэ была не стварыла. Малыя зарганiзаваныя групы не маглi ўтрымлiваць платнага пэрсаналу.

Мог-бы Антон Шпак працаваць у радыё "Вызваленьне" ў Мюнхэне, што рыхтавала й перадавала адмысловыя праграмы для сваiх слухачоў за "зялезнай заслонай". Вядома, што бальшавiкi гэныя радыёпраграмы глушылi як маглi. Зьмест радыёматар'ялаў iшоў празь сетку цэнзуры. Будзь аўтаматам, тлумач чые-небудзь скрыпты, прытрымлiвайся iнструкцыяў пры аўтарстве сваiх тэкстаў, адным словам працуй пад цэнзурай.

Антон Шпак паставiў-бы Амэрыканцаў у шэраг зялёненькiх навабранцаў на фроньце праблемаў зьвязаных з паняволенымi чырвона-фашыстоўскай Маскоўшчынай народамi. Русiфiкацыя нерасейскiх моваў i звужэньне сфэраў iх ужываньня, нацыянальная культура на савецкi лад, цалкам падпарадкаваная цэнтру гаспадарка, немажлiвасьць абмену iнфармацыi i ведаў зь перадавым культурным i навуковым замежжам, нутраныя мэтады поўнае кантролi й рэпрэсii ўсiх паняволеных народаў у "iмпэрыi зла", камунiстычная партакратыя i камандна-бюракратычная сыстэма кiраваньня, Гулаг i генацыд паняволеных народаў - вось некаторыя з галоўных дзялянак "саветалёгii" куды адно пасьля вайны пачалi падарожнiчаць амэрыканскiя калюмбусы.

Амэрыканскiя навабранцы часта дыктавалi табе розныя мудрасьцi, звычайна зачэрпнутыя iмi раней з розных крынiцаў белых расейскiх адзiнанедзялiмцаў. Яны мелi нахабнасьць пераконваць людзей такога выдатнага прэстыжу як Антон Шпак, што яны ведаюць лепшыя шляхi змаганьня з камунiзмам... Наiўнасьць, дзе твае межы? Награмадзiлася маса праблемаў у супрацоўнiцтве з тымi зялёнымi амэрыканскiмi экспэртамi i спэцамi, якiя сваёй сьлепатой у расейскiх i савецкiх справах адпiхнулi ад супрацоўнiцтва шмат аўтарытэтных людзей, якiя паходзiлi з краiнаў паняволеных цяпер Масквою.

Славiстыка пры канадыйскiх унiвэрсытэтах ня мела праграмаў беларусаведы. Выкладаньне расейшчыны абсадзiлi Жыды. Галоўнае, што аставалася для Антона Шпака - творчая праца ў беларускай лiтаратуры i журналiстыка. Даходу адсюль амаль нiякага. Беларуская эмiграцыя, у вялiкай меры палоханая бальшавiцкiмi шантажамi й пагрозамi, усё-ж жыла, стварыла свае рэлiгiйныя, культурныя, навуковыя i грамадзкiя iнстытуцыi, сваю прэсу. Антон Шпак павiнен быў падтрымлiваць раськiданы прынамся на чатырох кантынэнтах беларускi эмiграцыйны арганiзм. А з чаго самому жыць? Быццам Богам пасланы Алесь Якiмовiч часта яму памагаў i Шпак ведаў, што на яго можна спадзявацца ў выпадку якой патрэбы. Хапiла адно Алесю затэлефанаваць. Праўда, - заўсёды дакучала Шпаку гэтая думка, - ён не хацеў сядзець цяжарам на чужых плячох. Балела ўсьведамленьне таго, што ня меў доступу да мiльёнаў беларускамоўных чытачоў, што ня мог на сваё пражыцьцё зарабляць сумленнай творчай працай.

Калi пасьля двухгадзiннай дарогi пiсьменьнiк вярнуўся дамоў, у сваёй паштовай скрынцы пры дзьвярох знайшоў туга напакаваны, вялiкiх разьмераў канвэрт. Мясцовы штэмгаль. Беспамылкова напiсаны ягоны адрас. Адрасу высланьнiка няма. Шпак доўга прыглядаўся канвэрту, выпiў шклянку сьцюдзёнай вады, сеў на канапу. Прыслалi яму газэтку "Голас радзiмы". Зь пярэдняй бачыны нахабна сур'ёзным тварам нейкi там "герой працы" абяцаў выканаць i перавыканаць чарговую норму ў iмя такога-то зьезду "роднай партыi". Антон Шпак нядаўна перабраўся сюды на гэтую новую кватэру. Завяртанская разьведка жыве й дбае пра аднаго Антона Шпака, ад сяньняшняга дня чалавека ў нулявой пазыцыi мiж грамадзтва гаргары Канады.

"Вяртайцеся, суайчыньнiкi, дамоў! Радзiма вас клiча!" - крычала другая бачына. Здымкi дарагiх кажнаму беларускаму выгнаньнiку гiстарычных месцаў i нацыянальных сьвятыняў. Зiрнуўшы на iх, нальецца сэрца болем па страчанай зямлi. Гэны-ж артыкул, што заклiкаў вярнуцца на "ўлоньне дарагой радзiмы" падпiсала група ведамых людзей. Шпак знаў некаторых зь iх. Цi iх раiлiся як зьвяртацца да "суайчыньнi каў", цi яны далi згоду, каб ужывалi iхныя прозьвiшчы пад заклiкам? Зь некаторымi зь iх Шпак сустракаўся "за кратамi". Цяпер, як выглядае, яны, пэўне-ж не сваёй воляй, сталiся шчупальцамi ўдушлiвага бальшавiцкага актопуса. Не, гэта ня быў iхны голас. Зямля бацькоў дрыжэла ў цяжкiх пакутах, а "чужак-дзiкун" намагаўся загнаць у Гулаг тых сыноў i дачок забранае зямлi, каторыя за мяжой старалiся клiкаць усiх на помач паняволенаму народу. Некаторыя Шпакавы сябры сталiся прыладамi маскоўскiх злачынцаў, прынадай. Шпак перажыў некалi цяжкiя часы й нiколi не заламаўся духам. Дык няхай клiчуць. Ведама чый гэта голас.

Шпак затэлефанаваў у Трыфты Тонi, папрасiў сакратарку, каб перадала Алесю Якiмовiчу просьбу адведаць яго вечарам. Пасьля гэтага пiсьменьнiк памыўся ў ваньне пад дожджыкам i лёг спаць. Сон прыйшоў раптоўна, але мучыў нейкiмi трывожнымi прывiдамi. Разбудзiў яго стук у дзьверы. Зьявiўся Алесь. Было каля шостай гадзiны вечарам.

- Што ў вас новага? - спытаўся Алесь пасьля таго, як Шпак памыў твар сьцюдзёнай вадой, зашпiлiў кашулю. Галава яго была цяжкая, твар выглядаў змучаным.

- Я вольны, як птушка, - адказаў Шпак.

- Звольнiлi?

- Так.

- Не магу сказаць, што гэта неспадзеўка.

- Не, зразумела, што не.

Трывала доўгае маўчаньне.

- Цi ня мог-бы ты паглядзець, каб знайсьцi для мяне якi занятак у гэтай тваёй краме? - ня так спытаўся ў Алеся, як разважаў быццам сам з сабою пiсьменьнiк.

- У нас, як ведаеце, тэмпо-тэмпо, дай Божа! Вечная пагоня з найбольшым разгонам, - паволi, з нацiскам на кажным слове, гаварыў Алесь. - Вам трэба нешта больш лёгкае i абавязкава не такое, як у нас, тэмпо. Выглядае, няма патрэбы пытацца зь якой прычыны вас звольнiлi?

- Няма, апроч...

- Апроч чаго?

- Ня ведаю, цi мае гэта нейкае значэньне... Мяне зьдзiвiў час майго звальненьня. За апошнi месяц я не прапусьцiў нiводнага дня. Пасьля таго, як яны звольнiлi Эстонца, я стараўся, разумееш... i не спадзяваўся якраз цяпер...

- Вы мяркуеце, што тут, як Немцы кажуць, недзе ein Hund begraben?

- Можаш сам угадваць.

Зноў маўчалi. Алесь ня мог назваць пiсьменьнiку запраўднае прычыны, чаму ён ня зможа ўладзiць яго на працу ў Зэпмана. Шпак быў слабы, фiзычна нямоглы. Калi-б яго наняць, а пасьля зь нейкай прычыны звольнiць, чалавек мог-бы мець удар сэрца. Шпак зачасаў свае срэбраныя валосы, выцягнуў палавiну цыгарэты з пачкi Плеерс.