Читаем без скачивания I той дзень надыйшоў (на белорусском языке) - Масей Седнев

Мацi не магла ня прыкмецiць ейнага такога стану, але не зачапляла яе, не перашкаджала ёй з ейнымi перажываньнямi, хоць i карцела ёй даведацца ў дачкi аб прычыне ейнага несамавiтага настрою i ўзрушэньня. Хiма пра ўсё магла падумаць, але не хацела дапусьцiць аднаго - Дусiнай страты дзявочасьцi, такой магчымай. Гэтага яна найбольш баялася, балазе, што ў Дусi ўсё яшчэ ня прыходзяць госьцi, на бялiзьне ўсё яшчэ не паказваецца ейнае месячнае. Мо' дзеля гэтага й перажывае, думала Хiма, але зноў-жа не хацела гэтым назаляць ёй, пакуль ня ўляжыцца ў яе ўсё душэўнае. Дуся ўсё пераглядае свае школьныя прыналежнасьцi, парадкуе, нешта выкiдвае ў кошык, быццам зьбiраецца ў дарогу. "Няхай сабе пераглядае, можа гэты занятак суцiшыць яе", - думае Хiма. Дуся ўзьнялася дастаць з палiчкi бутэлечку клею i, устаючы, глянула ў вакно:

- Мамачка, ратуй мяне! Па мяне прыехалi! Схавай мяне!

I кiнулася ў падпольле для бульбы.

Хiма, перапужаная, зiрнула ў вакно: з кузава паўтонкi вылазiлi Шашок i Мiкола Бугроў.

З "бронi" ў абодвых Мокрых засталася толькi Агапка, калi на самай справе яна залiчалася да гэтай "бронi". Нi Вяркеева, нi Мiколы Бугрова, нi старшынi сельсавету ня было ўжо вiдаць. Калi яны й паяўлялiся ў вёсцы, дык толькi ўначы i ў людзей, блiзкiх iм i адданых. Прыкмячалi таксама макранцы, што да Хадоскi Канцавой заглядвае ўпаўнаважаны i што з Касьцюковiцкага начальства толькi ён яшчэ ня сыйшоў. Iншыя-ж падалiся пад Папову Гару, трымаюць курс на Гомель. Гэтак гавораць, гэткiя чуткi. Чутак гэтых столькi, што невядома, якой з iх верыць. Людзi жывуць цяпер чуткамi. З "бронi" засталася, праўда, яшчэ Дуся, хоць нiхто ня верыў, што тая "бронь" калi-небудзь цiкавiлася ёю. "Якая з яе "бронь"? "Шашок нацiснуў i "бронь" здалася, - сьмялiся бабы. - А вот-жа не паехала з iм у лес. Прыяжджаў па яе. Схавалася. I не паехала. Паказала яму сваю "бронь".

Лявонавiч усе гэтыя днi зьбiраўся пагаварыць з Агапкай, ды ўсё ня выходзiла. Нарэшце, Дар'я запрасiла яе дахаты. Лявонавiч хацеў паслухаць яе самую пра ўсё, што яна бачыла, што чула. Можа-ж што i пра сына скажа. Вучылася-ж з iм у вадным горадзе.

Агапка ахвотна прыняла запрашэньне, яна нават сама хацела заглянуць у хату, дзе яна была ня раз i куды яна заўсёды iшла ў надзеi зьдзяйсьненьня сваiх жаданьняў.

Лявонавiч i Маланьня сустрэлi яе з усёй павагай i ветлiвасьцяй, хоць i вычувалi сваю перад ёю няёмкасьць за няўвагу ў мiнулым.

Агапка цяпер аформiлася канчальна, спаважнела, набыла прыстойны выгляд маладой, адукаванай асобы. Чорныя, да бляску, валасы. Спакойныя, разумныя вочы. Павольныя, мяккiя рухi. Акругласьць формаў. У гарадскiм убраньнi.

Пяць год прайшло з таго часу, як яна была тут. Лявонавiч i Маланьня былi нямала зьдзiўлены яе такiм пераўтварэньнем i ня ведалi, як з ёю абыходзiцца. Агапка-ж сваiм захаваньнем, спакойным i тактоўным, суцешыла iх i яны пачалi чуцца свабодна i нявымушана. Маланьня пачала частаваць госьцю, стаўляць на стол усё лепшае, што толькi ў яе было. Агапка ўпрашвала ня турбавацца, гаварыла, што яна не галодная i што яна вельмi ўдзячная за такую ўвагу. Лявонавiч нат дастаў аднекуль паўлiтра "расейскай горкай". Казаў, як аб'явiлi мабiлiзацыю, дык у Сельпо навезьлi столькi гарэлкi, што хоць ты затапiся ў ёй. Хапалi ўсе, дык во i мне дасталося. Можа можаце трохi выпiць, дык выпейце на здароўе. Лявонавiч пачаў называць Агапку на "вы", але госьця папрасiла называць яе, як i раней, Агапкай. "Лявонавiч, я была Агапкай i хачу застацца Агапкай. Тым болей для вас, Лявонавiч. Мы-ж свае людзi".

Лявонавiч быў рады ўстаноўленаму памiж iмi зразуменьню i гатовы ўжо быў пачаць свае роспыты, але Агапка, добра ведаючы, што яму балiць, доўга не чакаючы, пачала сама:

"Мае даражэнькiя! Я ўсё разумею. Мне блiзка ваша бяда, заклапочанасьць, гора. Я перажывала i перажываю вашу бяду, як сваю асабiстую. Не захаваю - мы-ж дарослыя людзi i няма чаго нам хавацца - я любiла Мiколу, вашага сына. Ён дораг мне i цяпер, хоць я ўжо (прывiтайце мяне!) цяпер замужняя жанчына. Такое маё шчасьце, даражэнькiя, - выйшла замуж за месяц перад вайной. Муж цяпер змабiлiзаваны, як i ўсе, i я засталася адна - нi ўдава, нi замужняя. I вось вярнулася ў сваё Мокрае. Аж з самага Менску. Калi ён быў ужо ўвесь у вагнi. Iшла дванаццаць дзён з сваiм набыткам за плячыма. Набыткаў было няшмат. Мы толькi што пачалi з мужам уладкоўвацца... Я й забыла вам сказаць, я-ж настаўнiца. Працавала, пасьля заканчэннья педтэхнiкуму, у пачатковай школе, там-жа, у Менску, на ўскраiне гораду. Люблю дзяцей. Хацела мець i сваiх. I вось папаўся мне чалавек. Выйшла за яго. I вось яго ўжо няма. Я засталася адна. Куды-ж мне? Вот i прышла, што называецца, дамоў. Нi замужняя, нi ўдава. А якi тут цяпер дом? Ды я вярнулася, Лявонавiч, назад. На пяць гадоў назад, калi Мiкола i я выйшлi адсюль шукаць сябе, свайго шчасьця. Я ўжо гаварыла, я любiла Мiколу. Ня ведаю, цi ён любiў мяне. Здаецца, не. Ён любiў усiх i нiкога, усё i нiчога. Ён любiў, Лявонавiч, сваё дзела. Дарэшты быў адданы слову, вершапiсаньню, лiтаратуры. Хацеў быць паэтам. Ня тое, што стаўляў сабе за мэту стаць паэтам. Не. Ён нават саромiўся слова "паэт". Чуўся нiякавата, калi яго нехта называў паэтам. Ён быў заюшаны ў гэтым слове, хачу сказаць, у беларускiм слове. Яно яго й давяло. Часта яму было сумна, i ён прыходзiў да мяне, "у Мокрае", як ён казаў. Дзякую яму i за гэта. Нудзiўся ён па вас. Хацеў пабачыцца з вамi перад... Ён прадчуваў, што яго возьмуць. Ня раз разьвiтваўся са мной. Казаў, мо' ўжо цябе, макранскую, не пабачу. Разьвiтваўся - дзiвак - з сонцам, калi яно заходзiла. Любiў заход сонца. Кажу, вычуваў свой заход. Турбаваўся, што ў пральнi яго бялiзна не гатова. От, гаварыў, ня будзе чаго ўзяць з сабою туды... Вы ведаеце, куды. Усё ня выплачвала яму ганарару, грошы нейкая газэта, у якой ён нешта друкаваў сваё. Ён ужо не рыхтаваўся, як звычайна, да заняткаў - пiсаў i пiсаў. Праз ноч навылёт. Я пра гэта ведаю, ён чытаў мне ўсё гэта. У яго нiкога ня было, i ён бег да мяне, у "Мокрае". Мы можа-б з iм i сышлiся напасьледак, каб... Хоць не. Ён увесь быў у нябёсах. А я зямная. Выдумваў нешта нязвычайнае, у ягонай уяве былi нейкiя нятутэйшыя вобразы, па-за зямныя, нябескiя. Ствараючы ў сваёй уяве прыгожае, жыў гэтым. Жыў фактычна нерэальным. Падманьваў сябе... Я ведаю - ён пiсаў вам часта пiсьмы. Але ў тых пiсьмах ён ня пiсаў праўды. Шкадаваў вас. От якi ён быў чалавек.

- Так. Так. Гаворыш праўду - ня пiсаў усяго пра сябе. Ды мы чулi, што за кожным ягоным словам стаiць. От бяда!

Лявонавiч змахнуў з вачэй сьлязу:

- Расказвайце. Расказвайце ўсё чысьценька, што ведаеце.

"Ня ўсё я ведаю, нажаль. Ну, дык вось наступiў той дзень, якога ён чакаў, якога ён баяўся, але да якога няўхiльна iшоў. Гэты дзень яму быў наканаваны. Ён дакладна ведаў, калi той дзень настане. Да сябе ён пайшоў увечары ад мяне, сказаўшы, што ён ужо болей са мной не пабачыцца. I так сталася. Тае начы яго арыштавалi. Не аднаго яго. Я ўжо вам пра гэта пiсала. Арыштавалi iх адразу, дванаццаць чалавек. I некалькi прафэсараў. У вадну ноч. Мы, студэнты пэдтэхнiкуму, дачулiся пра гэтыя арышты ранiцою. У той-жа дзень, увечары, я пайшла ў iнтэрнат, дзе жыў Мiкола, але нiхто нiчога мне не сказаў. Баялiся гаварыць. Толькi тэхнiчка, жанчына, што ў iх прыбiрала, шапнула мне: "Мiленькая, i яшчэ будуць браць. На гэтым не канец". I бралi. У нашым тэхнiкуме ўзялi. Нам незразумела было - за што? Потым я ўжо даведалася прыватна i з газэт - што чысьцяць "буржуазных нацыяналiстаў". Што гэта такое, мне было няўцям, аж пакуль на палiтзанятках нам не растлумачылi, што гэта людзi, якiя хочуць адзьдзяленьня Беларусi, каб яна была асобнай дзяржавай. Лявонавiч, ну мяркуйце, цi мог Мiкола нат падумаць пра гэта? А "нацыяналiстамi" iх называлi таму, што яны як быццам на першае месца стаўлялi сваю нацыю, свой народ. Ну дык Мiкола, выходзiць, таксама нацыяналiст - ён любiць свой народ.

Забыла я сказаць вам яшчэ адно. Гэта можа й вырашыла канчальна лёс Мiколы. Хадзiла памiж Мiколавых аднакурсьнiкаў байка, а можа гэта было й праўда Мiкола мог выпалiць такое - быццам, iшоўшы ў iнстытуце па карыдоры, ён заўважыў на дошцы абвестак вялiкага памеру, надта размаляванае апавешчаньне. У iм паведамлялася, што на палiтзанятках чацьвертага (ягонага) курсу будзе даклад пра сталiнскую канстытуцыю. Прачытаўшы гэта (каля дошкi стаялi i iншыя студэнты), Мiкола ня то што сказаў, а выкрыкнуў:

"Канстытуцыю далi,

адчынiлi дзверы.

У вастрог нас павялi

i таўкуць бязь меры".

Напужаныя гэтым выкрыкам, студэнты палiчылi патрэбным, як найхутчэй змыцца. Мiкола стаяў у разгубленасьцi, не разумеючы, што здарылася. Мiколу й прышылi, што ён, Мiкола, гэтак во адгукнуўся пра Сталiнскую канстытуцыю. На самай-жа справе Мiкола сказаў гэта ненарокам, ня думаючы, мэханiчна. Атрымалася яно вось як: Мiкола мусiў выступiць з сваiм рэфэратам на сэмiнары па Коласу. Седзячы ў бiблiятэцы, Мiкола й пiсаў свой рэфэрат, падмацоўваючы свае выказваньнi цытатамi з Коласа. Падаў i гэту, ходкую ўва ўсiх крытыкаў цытату з Коласаўскага вершу пра царскую канстытуцыю. Па сканчэньнi работы над рэфэратам, Мiкола быў нагэтулькi стомлены i заклумлены, што, выйшаўшы з бiблiятэкi i прачытаўшы на дошцы абвестку пра канстытуцыю, у яго мiжвольна, па асацыяцыi ўспыхнулi Коласаўскiя радкi. Гэта была мэханiчная, ненаўмысная аддача стомленага мозгу. Але Мiколу прыпiсалi ў НКВД, што ён сказаў гэта наўмысна, што гэта злосная кантррэвалюцыйная выхадка.