Читаем без скачивания I той дзень надыйшоў (на белорусском языке) - Масей Седнев

цябе вiтаючы, мой сумны цень.

Створаны мной iдэальны вобраз я надзяляў пакутлiвымi рысамi. Вобраз жыў маiмi пакутамi. Мне патрэбна была ягоная татальная адданасьць, гатовасьць iсьцi за мною, калi трэба - i на сьмерць. I вось цяпер адданасьць майго iдэальнага вобразу стаўляецца пад пытаньне: "да яе ходзяць i iншыя". Ува мне ўзьнялася цэлая вiхура ня гэтулькi рэўнасьцi, колькi шкадаваньне сваёй адданасьцi гэтаму вобразу, што вёў мяне праз усе гады маiх пакутаў.

Вулiца наша ўся ў маладых, уткнутых у зямлю ля кожнай хаты, бярозках сапраўднае сьвята. Ранiца сонечная. Неба глыбокае. Паветра звонка-празрыстае. Жанчыны, без сваiх мужыкоў, насеклi сабе бярозак. А можа ня так для сябе, колькi для тых, каго няма. Бярозкi - гэта як-бы жывая сувязь з тымi, што ня дома. Бярозкi - iхны цiхi шэпат - гэта пасланьне iм, размаўленьне з iмi. У нядзелю людзi чысьцейшыя. Лепш убраныя. Больш лагодныя. Сонца ўжо высока, у самым зэнiце. Дзень грае сваё, адвечнае. Яму здаецца няма нiякай справы да людзей - сьвецiць, блiскотнае i ўсё.

Гляджу ў вакно i перада мною, як на далонi - праз рэчку - Пiлiпава хата. Нехта выходзiць з яе, нясе вялiзны - укоптар - кошык. Стаўляе яго на зямлю, пад нацягнутай мiж двума слупкамi вяроўкай. Нагiнаючыся, бярэ з кошыку паасобныя рэчы i вешае - бялiзна. Хто гэта? Ня Хiма-ж. Дуся? Такая вялiкая? Не пазнаю. А мо гэта Эма? Не, гэта ня Эма. Гэта ўсё-ткi Дуся. Нагiнаецца i вешае. Нагiнаецца i вешае. У прамежку спыняецца i пазiрае на нашу хату. Я хаваюся за прыталкай. I зноў гляджу. Яна разьвесiла бялiзну i з парожнiм кошыкам iдзе назад у хату - я гляжу ёй усьлед, яна iдзе, не азiраючыся i мне здаецца, што сваёю сьпiною яна адчувае мой зiрк i нi разу не аглянулася толькi таму, каб заiнтрыгаваць мяне. Але адумаўшыся, я палiчыў такую сваю здагадку наiўнай, тым ня менш у ейнай пастацi, у тым як яна iшла - быццам выстаўляла сябе на паказ, стройную, танклявую, з прыгожым рухам у талii - я ня мог не заўважыць ейнага намеру зьвярнуць на сябе ўвагу. Бо-ж ня дапушчаў, не - я быў упэўнены, што яна бачыла мяне ў вакне i ўсёй сваёй iстотай - можа падсьведама - выказвала сваю неабыякавасьць да мяне. I я ўжо ўяўляю, як дачакаўшыся вечару, я пайду да яе ў клець. Манька-ж гаварыла, што Дуся сьпiць у клецi. Пайсьцi да iх цяпер, удзень, не адважваюся, баюся паказацца ў iх там, на вулiцы, тым больш не гатовы пайсьцi да iх у хату, як гэта, можа, трэба было-б. Бацькi-ж яе, канешне, ведаюць, што я прыйшоў i можа чакаюць, калi я зайду да iх. Напэўна, пакрыўджаныя, што ня йду.

Мае бацькi, бязумоўна, чулi, што ўчора я прыйшоў дахаты позна i глядзяць сёньня на мяне якiмiсь iншымi вачыма. Бачу ў iх першую за гэты час стрыманасьць да мяне.

На вулiцы поўна народу - жанчын, дзяцей, сярод iх - трох мужчын гутараць, размахваюць рукамi, нешта даводзяць адзiн адному. Ня йдуць слухаць Вусатага Якава - што ён там вярзець? Мо прадказвае ўжо канец сьвету? Гэта бабскае дзела - яны вераць усяму. Ну й разьзяўляюць раты. (Вусаты Якаў, паставiўшы на сярэдзiне вулiцы свой маленькi столiк, чытае бабам Бiблiю i iх ўсё болей i болей падыходзiць да яго.) I калi паглядзець збоку - няма й гора: прыбраныя, заслоненыя бярозкамi хаткi, падмеценая вулiца, жоўты на ёй, пасыпаны на сьвята, пясочак, гульнi маленькiх дзетак, пакора i сьцiшанасьць. Але за ўсiм гэтым - затоеная трывога, яна чытаецца ў вачох, страх перад невядомым, боязь, што вось у гэту цi ў наступную часiну нешта станецца. Зблiзку, з лесу, даходзяць да слыху стрэлы i глухiя выбухi - што-б гэта мела азначаць?

Дзецi першыя заўважылi людзей на конях, калi тыя былi яшчэ на воддалi. Нехта крыкнуў: "Партызаны!", i ў вадно вокамгненьне вулiца агалiлася. Стаяць толькi строем бярозкi ды пакiнуты Вусатым Якавам столiк. Я зiрнуў у вакно яны! Сястра выпiхвае мяне з хаты на двор, а сама бягом - на вулiцу. Яна бачыць - б'юць, малоцяць прыкладамi вокны ў нашага суседа - палiцая, што служыць у Касьцюковiчах. Сястра ў страху - будзе тое i нашым вокнам. Ды партызаны ўвалiўшыся ў хату палiцая - громяць ўсё, што ў ёй ёсць. Не пакiнулi нават печы. Селi на конi i зьнiклi гэтак-жа хутка, як i зьявiлiся. Нас не зачапiлi. "Як гэта зразумець, - шапталiся вяскоўцы, - зямлю дзялiў, школу адкрываў, а не зачапiлi. Зьвязь з iмi мае цi што?"

З двара я падаўся на могiльнiк, не таму што баяўся тых партызанаў - хоць у рукi iм не хацеў пападацца, - а проста, каб некуды сыйсьцi, пачакаць пакуль усё ўляжацца. Дый наш могiльнiк - гэта адно з маiх улюбёных мейсцаў. Яшчэ ў маленсьцьве я часта хадзiў сюды на сьвяты з маёй мацi, часьцей з маёй бабкай аглядаць нашыя могiлкi, папраўляць, калi што было няспраўна. Асаблiва я любiў хадзiць на могiлкi на Радаўнiцу. У гэты дзень могiльнiк наведвала ўся вёска. Кожная сям'я прыносiла з сабой што-небудзь з ежы, у тым лiку яйкi. Засьцiлаюць сваю магiлку абрусам, стаўляюць на яго ўсё прынесенае i, згадваючы нябожчыка, запрашаюць яго частавацца разам з iмi. Добра памятаю, як мы з мацi аздаблялi маленькую магiлку мае сястрычкi, што памерла, калi ёй ня было яшчэ й году i як мацi сьцiшна расказвала пра яе.

На Радаўнiцу на могiлках калiсьцi было поўна моладзi. Моладзь любiла калыхацца тут на арэлях. На нашым могiльнiку ёсьць некалькi магутных, гонкiх сосен, аброслых унiзе шурпатай, а ў версе гладкай карой. Некаторыя з iх, маючы вакол сябе досыць прасторы, працягваюць, як руку, свой даўжэзны i моцны сук.

За такi, на адпаведнай вышынi, сук прывязвалася двума канцамi - з прамежкам памiж iмi на якiх паўмэтра - вяроўка. Унiзе яна зьвiсала паўкруглай пятлёй, у якую i садзiлiся аматары пагушкацца, папярэдня падклаўшы пад азадак што-небудзь з свае апраткi. Калi вы ўжо селi, вы бярэцеся дзьвюмя рукамi за вяроўку, якую, узяўшыся за канцы, нацягнутую, трымаюць перад вамi двое хлопцаў. Гэтаю вяроўкай яны раскалыхваюць вас. Калi вы ўжо раскалыханыя, узьлятаеце дастаткова высока, вы адпушчаеце вяроўку, але хлопцы ўсё роўна не пакiдаюць вас падкiдаць угору, вы дасягаеце ўжо ўзроўню сука, за якi ўверсе зачэплена вяроўка, крычэце: досыць, досыць! тым ня менш, асаблiва калi гэта дзяўчына, вас шпурляюць яшчэ вышэй. Ня ў штонiках, дзяўчына зацiскае каленi, просiць ратунку, ды зьнiзу, пры кажным яе ўзьлёце, жартаўнiкi, наставiўшы да вачэй казырком руку, падглядаюць, што ў яе там. Мне прыйшло гэта на дум само па сабе, калi я прыглядаюся цяпер да сосен з вялiчэзнымi сукамi. У згадках пра гэта я самавыключаюся, ня ведаю, дзе я. Аж бачу - на бабулькiнай магiлцы новы крыж. Кажуць, як памерла мая бабка, дзед амаль кожны дзень хадзiў на могiльнiк плакаць па ёй. Той факт, што дзед узяў цяпер сабе iншую бабку, выклiкаў у мяне нейкую няпрыязнь да яго. Я пакiнуў могiльнiк, пайшоў у кiрунку школы. Дайшоўшы да яе, з узгорку, на якiм яна стаiць, пабачыў на мосьце пярэсты натоўп жанчын. Яны, апусьцiўшы галовы, глядзяць унiз, у ваду, прыглядаюцца. I хоць яшчэ я ня прызвычаiўся быць на людзях, iду на мост. Толькi падыйшоў - з рэчкi вылазiць незнаёмы мне мужчына з хлопчыкам на руках. З мосту кiнулiся да яго жанчыны. Хлопчык мёртвы. Утапiўся. Мужчына палажыў яго на траву. Спрабаваў нешта рабiць з iм. Шкляныя вочкi застылi ў сваёй нярухомасьцi. Доўга не пазнавалi, але нарэшце дазналiся, чый гэта хлопчык. Пабеглi сказаць ягонай мацi.

Жанчыны пачалi разыходзiцца. Усе яны з Мокрага Другога - iдуць дахаты. У iхнае Мокрае iду i я. Некаторыя з iх пазнаюць мяне, або здагадваюцца, што гэта мушу быць я - чулi-ж, што сын Лявонавiча вярнуўся i ходзiць да Мельнiкавай Манькi. Толькi рэдкiя з iх прывiталiся са мною, але нiхто з iх не спрабаваў загаварыць са мной. Дзяўчаты шугнулi наперад i гуртом спынiлiся на пляцоўцы, што называлася раней "Цэнтрам" - як вiдаць, нешта задумалi. Я iду таксама на гэтае, быццам лобнае для мяне месца. Iду, уласна, ня ведаючы - чаго. Я нясьмела, не сваёю паходкай буду праходзiць паўз дзяўчат, буду - невядома, чаму - саромiцца iх. Калi я мiну iх, яны будуць глядзець мне ўсьлед i можа якая з iх адважыцца выпалiць нешта такое, на што я не знайду адказу. Я хачу прайсьцiся паўз вокан Пiлiпавай хаты - можа мяне заўважыць Дуся, а не завiтаю да iх сам. Старыя, думаю, будуць рады бачыць мяне. У iхных вокнах я нiкога не ўбачыў i вагаюся - зайсьцi, цi не. Заходжу. Хiма i Пiлiп расплакалiся, пабачыўшы мяне зьмененага. Просяць прахадзiць, не стаяць у парозе. Хiма замiтусiлася, змахвае фартухом лаўку - рыхтуе для мяне мейсца. Дуськi няма.

- Зьбегаю па яе. Сорамна табе, Масеевiч. Колькi часу ў хаце, а да нас i не ўступiў. Дзякуем, што во зайшоў. Пагаманi пакуль з маiм старым, а я зараз...

Выбегла з хаты.

- Ну куды яе халера пагнала? Дуська вон сама ўжо йдзець, - зiрнуўшы ў вакно, нiбы сам сабе сказаў Пiлiп.

Хвалююся - зараз Дуся ступiць на парог. Адчыняюцца дзьверы - i першай уваходзiць Хiма, за ёю Дуся. З-за плячэй мацi яна пасьпела ўжо секануць мяне сваiм кароткiм, ледзь улоўным паглядам: той-жа позiрк, строга ўзьнятыя бровы, гульлiва-цёплая ўсьмешка. Хiма, увайшоўшы, адступiлася на бок, як-бы даючы дарогу Дусi. Дуся сумелася, ня ведала як ёй быць, але, перамогшы сябе, падыйшла i падала мне руку. Я не затрымлiваў ейнай рукi, i яна адыйшлася, стала побач мацi, быццам чакала ад яе нейкай помачы.

- Але нiчога, дзеткi, звыкнецеся, - пасьпяшалася сказаць Хiма i пачала сваю лёгкую гаворку. - Сядайце во за стол, трэба-ж дарагога гасьця прывецiць. Ну, а ты стары, чаго маўчыш, як маўмыра, даставай, што я зьберагла - ня выпiў-жа? А ты, Дуська, займi чалавека. Пакажы Масеевiчу Ягоркiны фатаграфii. Забралi-ж i яго на вайну. Можа ўжо, крый Божа, няма i ў жывых.